Radziejowice – historia i współczesność
(autor zdjęcia Tdurden)
Zespół pałacowo-parkowy w Radziejowicach – (zobacz widok z lotu ptaka: http://podrozniccy.com/pl/polska/palac-radziejowice)
Pałac w stylu klasycystycznym wraz z otaczającym go parkiem, położony we wsi Radziejowice w powiecie żyrardowskim. Od 1965 roku pełni funkcję domu pracy twórczej dla twórców kultury. Pałac mieści także sale muzealne i galerię wystaw czasowych.
W miejscu współczesnego pałacu już w XV wieku istniała reprezentacyjna siedziba rodu Radziejowskich. Dwór ten w połowie XVII wieku po wielokrotnych przebudowach przybrał postać barokowego założenia pałacowego z rozległym ogrodem. W czasie największej świetności Radziejowic bywali tu królowie Zygmunt III Waza, Władysław IV i Jan III Sobieski.
Współczesną postać pałac otrzymał jednak dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku po przebudowie staraniem Kazimierza Krasińskiego, oboźnego koronnego, według projektu Jakuba Kubickiego. Rozbudowę zespołu pałacowego kontynuował później Józef Wawrzyniec Krasiński, za którego sprawą wokół pałacu powstał istniejący do dziś park sztucznego krajobrazu i mały neogotycki zameczek. W ciągu następnych dekad Radziejowice odwiedzali ludzie kultury – m.in. Juliusz Kossak, Henryk Sienkiewicz, Lucjan Rydel, Jarosław Iwaszkiewicz, Józef Chełmoński, Stanisław Masłowski.
Zdewastowany w czasie II wojny światowej pałac gruntownie odrestaurowano ze środków Ministerstwa Kultury i Sztuki. Obecnie często bywają tam pisarze, publicyści, aktorzy, filmowcy, muzycy i plastycy. Stałym bywalcem Radziejowic był m.in. Jerzy Waldorff.
Oprócz samego pałacu w skład zespołu wchodzi także m.in. „Zameczek” – pierwotnie romantyczna ruina, dziś budowla mieszcząca pałacową kuchnię i dwa historyczne apartamenty wyposażone w stylowe meble i obrazy. W parku znajduje się ponadto niewielki dworek – dawna siedziba administratora folwarku – o typowej architekturze szlacheckiej. Mieści się tam współcześnie 12 pokoi hotelowych i mały salonik z fortepianem. Na miejscu samego folwarku znajduje się natomiast XIX-wieczna kuźnia, zaadaptowana na salę konferencyjną.
W latach 60. XX wieku na terenie zespołu pałacowo-parkowego powstała także tzw. „Willa Szwajcarska”; mieści ona zaplecze administracyjne i pokoje gościnne.
Na terenie parku znajdują się także wpisane na listę pomników przyrody aleja lipowa i aleja jesionowa oraz okaz miłorzębu dwuklapowego.
Od roku 1965 pałac pełni funkcję Domu Pracy Twórczej dla twórców kultury.
Chełmoński w Pałacu
„Józef Chełmoński był mistykiem w sztuce, którą żywiołowo odczuwał wszelkimi instynktami swego bogatego zrozumienia i spostrzegawczości. Naturę kochał, wypatrywał ją i chwytał na gorącym uczynku, spijając tajemnice jej czaru, jak rosę niebieską, wdychał pełną piersią jej boskie zapachy, wchłaniał w duszę jej kształty, barwy, jej ciszę lub niepokój. Zdarzyło mi się podpatrzeć go kilkakrotnie, jak otulony w burkę siadywał w borze czy na łąkach lub polanach i robił szkice. Nadawała się do tego malownicza i dzika knieja radziejowicka, część słynnej ongi królewskiej jaktorowskiej puszczy”.
Tymi barwnymi słowy wspominał Józefa Chełmońskiego radziejowicki sąsiad i przyjaciel Edward Krasiński, w swej książce: O Radziejowicach i ich gościach niektórych. Latem 1888 roku, po powrocie z Paryża Józef Chełmoński zakupił w sąsiadującej z Radziejowicami Kuklówce skromny dworek z kawałkiem ziemi uprawnej, by spędzić tu ostatnie dwadzieścia pięć lat swojego życia.
Związki Józefa Chełmońskiego z Radziejowicami i okolicą czynią nas odpowiedzialnymi za podtrzymywanie pamięci o wielkim artyście i pielęgnowanie jego dorobku.
Przez piętnaście lat, z uporem tworzyliśmy w pałacu radziejowickim galerię dzieł Chełmońskiego, złożoną z depozytów przekazywanych przez Muzeum Narodowe w Warszawie, jak również wypożyczonych przez kolekcjonerów prywatnych.
Radziejowicką tradycją stały się pokazy odkrytych z niepamięci dzieł wielkiego malarza. Dotychczas zorganizowaliśmy trzynaście wystaw prezentujących obrazy wcześniej nieznane polskiej publiczności. W końcu udało się stworzyć największą stałą galerię dzieł wielkiego malarza. Poświęciliśmy na jej ekspozycję wszystkie wystawowe sale radziejowickiego pałacu.
Zapraszam serdecznie do odwiedzenia radziejowickiej galerii malarstwa Józefa Chełmońskiego.
Dyrektor Domu Pracy Twórczej w Radziejowicach Bogumił Mrówczyński
Więcej informacji o wystawie prac Józefa Chełmońskiego i o Pałacu:
Historia
Zgodnie z testamentem Bolesława Krzywoustego z 1138 r. tereny dzisiejszego Mazowsza, w tamtym czasie słabo zaludniony otrzymuje Bolesław Kędzierzawy. Po jego śmierci władzę sprawuje jego syn Leszek, który umiera nie pozostawiwszy potomka. Ziemie drogą spadku przechodzą do rąk jego stryja Kazimierza Sprawiedliwego. Jego zaś syn Konrad na mocy układu ze starszym swym bratem Leszkiem Białym, otrzymał Mazowsze wraz z Ziemią Chełmińską, Dobrzyńską i Kujawską. Od tego czasu datuje się powstanie oddzielnego Księstwa Mazowieckiego.
W 1226 roku nastąpiło sprowadzenie przez Konrada zakonu krzyżackiego, nadanie mu w lenno Ziemi Chełmińskiej z obowiązkiem wspomagania księcia w wojnach z Prusami.
Konrad I dokonał podziału Mazowsza na trzy kasztelanie, m.in. sochaczewską, rozciągającą władzę nad terenami – osadami leśnymi, w których skład wchodził rejon Radziejowic. W okresie tym przeprowadzana jest akcja osadnicza, zaludnienia Ziemi Sochaczewskiej. Polityka Konrada Mazowieckiego rozluźniła stosunki Księstwa Mazowieckiego z pozostałymi ziemiami polskimi.
Mazowsze stało się lennem Korony dopiero za panowania Kazimierza Wielkiego.
W czerwcu 1410 roku przez omawiany teren przebiegał szlak pochodu wojsk Władysława Jagiełły na pola Grunwaldu. Prawdopodobnie wojska Jagiełły wybiły większość turów w Puszczy Jaktorowskiej, Bolimowskiej i Wiskickiej, by wyżywić wojsko.
Od 1526 roku obszar ten wchodził w skład powiatów sochaczewskiego i mszczonowskiego Ziemi Sochaczewskiej w województwie rawskim.
W 1529 roku po śmierci ostatnich książąt mazowieckich Stanisława i Janusza III, nastąpiło definitywne zjednoczenie Mazowsza z Koroną Królestwa Polskiego.
Trwający w drugiej połowie XVII wieku najazd szwedzki nie oszczędził tych terenów.
W XVIII wieku w związku z elekcją Stanisława Leszczyńskiego obozują tu kilkakrotnie wojska szwedzkie, saskie, Kozacy, Litwini, Moskale, Tatarzy, Kałmucy, którzy plądrując całą Polskę wyrządzili wielkie szkody.
W drugiej połowie XVIII wieku ziemie te okupywały wojska pruskie i rosyjskie.
W 1757 roku w Radziejowicach została założona manufaktura zwana „Hutą Tarłów” przez Franciszka Bielińskiego, późniejszego Marszałka Wielkiego Koronnego.
Również w czasie Powstania Kościuszkowskiego zarówno Prusacy, jak i wojska carskie kilkakrotnie przeciągały tędy, dążąc do Warszawy. W tym okresie uległo zniszczeniu wiele osiedli i wsi.
Przemarsz wojsk napoleońskich spowodował również wiele spustoszeń.
W 1886 roku dobra Radziejowic składały się z folwarków: Radziejowice, Krze, Adamów, Korytów oraz wsi: Słabomierz, Zbojska, wieś Korytów, Krze, Kamionka, Wólka Brzozokalska, Kuklówka, Dobiegała, Hamernia, Budy Stare, Budy Nowe, Budy Józefowskie, Brzózki, Tartak, Podlasie, Adamów, Podgórze.
Gmina Radziejowice należała do Sądu III w Mszczonowie. Jak podają źródła było wtedy 4911 katolików, 8 prawosła2wnych, 99 ewangelików, 103 Żydów, 3 inne wyznania. Co stanowi: 4999 – włościan, 42 – szlachta, 33 – mieszczan. Na obszarze gminy było 2195 mr lasu.
Kiedy zaś hrabiowie Łubieńscy debatowali z Filipem de Girard nad budową w dobrach guzowskich mechanicznej przędzalni lnu, w Radziejowicach pełną parą pracowała uprzywilejowana fabryka naczyń ogniotrwałych i sztucznokamiennych posiadająca dwa składy handlowe – na miejscu i w Warszawie, o czym donosił już w 1827 roku „Przewodnik Warszawski”.
W związku z dynamicznym rozwojem Żyrardowa w latach 1870 – 1900 wobec rozbudowy fabryki oraz konieczności zapewnienia mieszkań zwiększonej liczbie robotników i personelu administracyjno – technicznego, ówcześni właściciele Zakładów Żyrardowskich Dittrich i Hielle postanowili uruchomić własną produkcję cegły. W tym celu wydzierżawili od Krasińskich 20 mórg ziemi, gdzie znajdowały się bogate złoża wysokogatunkowej gliny i w 1870 roku zbudowali tam cegielnię.
Wkrótce zasłynęła ona z produkcji niezrównanej jakości cegły o charakterystycznym ciemnoczerwonym kolorze, którą obrotni fabrykanci zaczęli nawet eksportować do Rosji. Z tej właściwie cegły powstał cały fabryczny Żyrardów oraz wiele obiektów użyteczności publicznej.
Przy okazji budowy cegielni panowie Hielle i Dittrich nawiązywali stosunki towarzyskie z hr. Krasińskim. Znudzeni, rzadkimi zresztą pobytami na wsi Krasińscy, chętnie przyjmowali u siebie bogatych przedsiębiorców Żyrardowa. Obie strony lubiły gry hazardowe. Po wygranej w karty z hr. Krasińskim, Dittrich i Hielle stali się właścicielami osad młyńskich Korytów i Hamernia.
Dla eksploatacji lasu oraz transportu cegły żyrardowscy przedsiębiorcy zbudowali wąskotorową linię kolejową Żyrardów – Radziejowice.
W okresie I wojny światowej tereny te były obszarem działań armii rosyjskiej i niemieckiej. W 1914 roku wybuchła epidemia cholery, która pochłonęła wiele ofiar.
W latach trzydziestych przez te ziemie przeszła fala strajków i demonstracji PPS.
Okres września 1939 roku i okupacji hitlerowskiej zapisał się krwawo w dziejach tego obszaru. Rozgrywały się tu końcowe etapy największej bitwy września – „Bitwy nad Bzurą”. Armie „Poznań”, „Pomorze”, „Prusy” i „Łódź” przebijały się do Warszawy. Stoczyły tu szereg bitew m.in. pod Sochaczewem, Mszczonowem, Błoniem, Brwinowem.
Od pierwszych dni okupacji hitlerowskiej rozpoczęła się walka podziemna z najeźdźcą.
Był to teren działania Podokręgu Warszawskiego Armii Krajowej – Warszawa Zachód (kryptonim „Halerowo” i „Hajducy”).
Od 1940 roku w Milanówku mieściła się siedziba Sztabu Podokręgu Warszawaskiego AK, w Grodzisku Maz. Zaś siedziba Sztabu Obwodu AK (kryptonim „Bażant”).
Najdłużej działającym oddziałem na tym terenie, od jesieni 1939 roku (w Baranowie), była grupa zbrojna, przekształcona później w Oddział AK „Pado”. Oddział ten w okresie swej działalności wykonał szereg głośnych akcji w odwet za terror i morderstwa popełniane na ludności przez okupanta.
Po upadku Powstania Warszawskiego do siedziby Radziejowskich sprowadzila się jedna z agend warszawskiego gestapo. Stare piwnice znów zapełniły się więźniami, w parku odbywały się egzekucje. Następuje nasilenie terroru wśród miejscowej ludności. Mimo groźby natychmiastowego rozstrzelania, młynarz nocą robił mąkę, dzięki czemu ludzie mieli co jeść.
Wyzwolenie nastąpiło w wyniku operacji wiosennej 1 Frontu Białoruskiego w dniach 16 –17 stycznia 1945 roku, przez 61 Armię gen. P.Biełowa oraz Armię Pancerną Gwardii gen. Bogdanowa.
